Trích đăng bài speeker của tác giả Trần Văn liền kề ở Hội Trí Tri hà thành ngày 28 tháng 5 năm 1935.

Bạn đang xem: Lịch sử người chiêm thành

Phàm một nước nào đã buộc phải chống chọi với tương đối nhiều nước láng giềng để sinh tồn mà đứng vững lại được trong mấy nghìn năm và sức bành trướng tự nhiên và thoải mái không thấy sụt giảm là tại dân tộc ấy biết hấp thụ không những văn hóa của các giống tín đồ hơn mình mà cả văn hóa của những người dân bằng mình xuất xắc kém mình nữa. Chính nước vn ta ở vào vị thế đó. Xét kỹ trong lịch sử vẻ vang tiến hóa của tín đồ mình, vào khoảng từ 1 trăm năm về trước đây, khởi hữu chỉ thưởng thức có văn học tập Tàu mà lại thôi đâu, lại còn kêt nạp cả văn hóa truyền thống các dân tộc bản địa láng giềng phía phái nam nữa, như di tích lịch sử xác thực của ai Lao với Chiêm Thành ta thấy đầy rẫy trong buôn bản hội ta mà lại ta xao nhãng không để ý đó thôi… Di tích văn hóa Chiêm Thành thì tinh vi lắm, mà chính là đầu đề cuộc thủ thỉ hôm nay.

Nước Chiêm Thành, kỳ thủy call là hồ nước Tôn Quốc, cuối đời nhà Châu (trước Thiên Chúa giáng sinh) đã giao thông vận tải với nước Tàu; nhưng việc đó nằm trong về đời nghi sử. Bước đầu từ cuối đời Hán (đệ nhị rứa kỷ) gọi là nước Lâm Ấp; đến đời Đường, từ năm Trinh quán (627-647) trở đi hotline là hoàn Vương Quốc; vào tầm khoảng năm Nguyên Hòa (806-820) trở đi, vua trả Vương bị quan liêu đô hộ An nam là Trương Chu đánh phá, chạy sang khu đất Chiêm, đổi tên nước là Chiêm Thành. Ngoài những tên ấy lại còn có chỗ gọi là Chiêm Ba, Chiêm Phù Lao, Chiêm Tư, nhưng hồ hết là đưa âm chữ Tchampa cơ mà ra. Chữ Tchampa là chữ phạng, là tên một cái cây gồm hoa trắng mà lại thơm ngát (Michelia Champaca L.).<1>

Nước Chiêm Thành nghỉ ngơi về phía nam nước ta, suốt dải đất Trung Kỳ hiện giờ (dài ước 1200 cây số, km.), cổ thời trường đoản cú quận Nhật Nam, vào cho đến Chân Lạp, nghĩa là sinh sống vào quãng từ tỉnh giấc Quảng Bình, Quảng Trị, cho tới đất nam Kỳ bây giờ. Bạn Chiêm Thành cao nhưng mà cả ngang, tóc black mà cứng, da black giòn, mũi không tẹt, đôi mắt sắc, bao gồm một mí, lông mi rậm, bác bỏ sĩ Raynaud đã nói người Chiêm là người châu Á bắt đầu trông tựa hệt tín đồ châu Âu hơn cả những giống bạn khác sinh sống Đông Dương. Theo nhân loại học, fan Chiêm trực thuộc về chủng loại Mã Lai ngơi nghỉ Nam Dương quần đảo (Malayo-Polynésiens). Tôn giáo tín đồ Chiêm là đạo Hồi (Islamisme) và đạo Bà-la-môn (Brahmanisme) ở Ấn Độ truyền sang.

*
Tranh vẽ nam phụ nữ người Cham-pa trong sách ‘Boxer Codex’ in tại Tây Ban Nha khoảng tầm năm 1590

Ở trong cả một dải Trung Kỳ, nào ngay gần men bể, nào trong rừng rậm, rải rác còn sót lại biết bao đền đài, biết bao cung điện, chỗ thì diệt liệt, khu vực thì tàn phá, lại có nơi bị vùi lấp dưới bến bãi đất bồi. Tín đồ ta thường điện thoại tư vấn là “tháp Bà” mọi là di tích văn hóa truyền thống người Chiêm Thành, đã tạo ra một nước thanh tao phú cường vào mười mấy ráng kỷ sinh hoạt cõi Đông Dương này. “Nhất là sống tỉnh Quảng Nam, riêng rẽ một làng Mỹ Sơn, có tới hơn sáu mươi nóc tháp, xây gạch, nhưng không thấy tất cả vết vôi dấu nhựa gì cả chứa từ vào cuối thế kỷ thứ sáu” (xem Đông Thanh số 1, trang 12-14). Buôn bản Trà Kiệu phương pháp Tourane 40 cây số, xưa kia là 1 trong những thành Lâm Ấp, sử Tàu call là khu Túc xuất xắc Khu Lật. Cách đây không lâu trường chưng Cổ có cho người vào đào bệ thành cùng tìm các pho tượng đá, lăn đổ dưới chân thành, bây chừ bày cả ở các viện kho lưu trữ bảo tàng Hà Nội, Tourane với Sài Gòn. Các pho trông có vẻ hùng tráng hoạt động. Bí quyết Trà Kiệu 15 cây số cho đền bái Phật ngơi nghỉ Đồng Dương, nào bàn thờ, nào tượng đá, do các nét điêu khắc mà biết được lịch sử mấy đời vua, hầu như vật này bày ở trong nhà bảo tàng Tourane (xem sách: Introduction à l’étude de l’Annam et du Champa của ông J. Y. Claeys, trang 27, 45, 39, 88). Hồi năm trước trường bác Cổ lại new đào sinh sống Tháp Mẩm trực thuộc tỉnh Bình Định được rất nhiều đồ điêu khắc bằng đá, như thế nào tượng người, nào tượng thú, phần nhiều bày ngơi nghỉ viện bảo tàng thủ đô và Tourane, số đông đều trực thuộc về thẩm mỹ hồi lắp thêm nhì cả, là mỹ thuật gồm chịu tác động mỹ thuật Ba-li ở ngay sát Chà-và (Java). Ngoài các chỗ ấy còn sinh hoạt Nha Trang, và những nơi không giống cũng phần lớn đầy rẫy những di tích lịch sử người Chiêm Thành.

*
Tháp B5 trong quần thể đền rồng tháp Mỹ sơn (Ảnh: Thomas Hirsch)

Ngắm các cổ vật, thăm khu vực cổ tích, khiến người có tâm huyết ai chẳng thương người dĩ vãng, xưa sao rực rỡ, tiếng phôi pha, bây chừ bị hủy hoại gần hết, chỉ từ độ vài vạn tín đồ ở tản nát cả vào xứ Cao Miên và vùng Phan Rang, Phan Rí. Riêng về lịch sử hào hùng Chiêm Thành bây giờ có hai quyển sách kê cứu sắc sảo lắm: một là quyển Le Royaume de Champa “Nước Chiêm Thành” của ông G. Maspero (in trên Paris, hiệu G. Van Oest, năm 1928); một là quyển Un Royaume disparu: Les Chams et leur art “Một nước tiêu diệt là nước Chiêm Thành cùng mỹ thuật nước ấy” của bà Jeanne Leuba (in trên Paris, hiệu G. Van Oest, năm 1923).

Ta đã nói sinh hoạt trên, nước Chiêm Thành xưa làm việc suốt dọc Trung Kỳ hiện thời, vậy di tích lịch sử họ còn ở Trung Kỳ là lẽ cố nhiên, dẫu vậy sao lại có di tích lịch sử Chiêm Thành ngơi nghỉ Bắc Kỳ, chẳng hóa ra hồ đồ lắm ru? tuy vậy không… trong số trận vua ta sang tấn công Chiêm, đem tín đồ Chiêm về ngơi nghỉ Bắc Kỳ, mang lại lập trang trại, đem bạn mình quý phái ở khu đất Chiêm, đến dung hóa ngoại dân. Giữa những khi bị quân Chiêm sang tiêu diệt cùng phần đông khi sang đánh chiếm và bắt người Chiêm về ta, tài làm sao ta không kêt nạp được ít nhiều văn hóa người Chiêm nhưng mà không biết, tốt là biết mà không thích nói ra. Vả chăng theo công lệ thiên diễn, điều gì của dân tộc nào khỏe hơn thế thì lưu truyền được bền mà phần đông điều của dân tộc diệt vong cứ tự nhiên hủy diệt trong trí nhớ. Vậy ví như ta xem xét mà xét sâu sắc thì dấu vết của dân tộc tiêu vong Chiêm Thành chắc vẫn còn đó di hưởng trọn trong xứ ta.

***

Tôn giáo. – nói về tôn giáo, trong xứ Bắc Kỳ, trừ hồ hết đại lễ bắt chước của Tàu nhưng ta còn thấy trong kinh sách Tàu, sự thờ tế của ta phiền phức lắm, cạnh tranh lòng sáng tỏ được lễ làm sao nguyên của ta, lễ như thế nào của người, bao gồm khi các tục tự miền nam sang ngay lập tức ta, gồm khi từ bỏ Ấn Độ qua Tàu rồi new vào ta; nếu bây chừ vội quà chỉ ngay tục này ngơi nghỉ Ấn Độ, tục cơ ở Mã Lai, lại tục không giống ở Chiêm Thành, Ai Lao, Cao Miên thì cuống quýt quá. Đi cấp hay vấp, nên hãy xin để đợi công ty chúng tôi khảo cứu vớt sau này, nay chỉ kể qua mấy ông sư, hoặc bạn Chiêm, hoặc con cháu người Chiêm qua sang khu đất ta tu hành rước hộ đạo phật sang ta. Ngay từ trên đầu đệ thập vậy kỷ, cuộc chinh phạt Chiêm Thành của vua Lê Đại Hành vẫn thấy đem lại ta một vị cao tăng Thiên Chúc, nuối tiếc trong sử không chép rõ tên, khiến cho ta search sự tích. Theo sách Thiền uyển tập anh gồm một vị sư tên là Đàm Khí mất về đầu đệ thập rứa kỷ, dịp sinh thời người nhập môn một vị sư Chiêm Thành đắc đạo. Thuộc vào thời ấy lại thấy có một vị thương hiệu là Mahâ Mara, ông cha là tín đồ Chiêm Thành, quý phái ta lấy họ là bọn họ Dương, tu ở chùa Quan Ái, sau đi du phương các xứ, phân vân tung tích làm việc đâu. Chính hồi vua Lý Thánh Tôn (1069) sang đánh Chiêm lấy đất Địa Lý, Ma Linh, ba Chính sáp nhập xứ ta, có đem về một vị sư thương hiệu là Thảo Đường, là bạn Tàu sang học tập đạo một vị sư Chiêm Thành. Vua ta nhân thấy đắc đạo phong mang lại làm Quốc sư. Về sau chính Thảo Đường Thiền Sư là người dựng nên phái Thảo Đường là 1 trong những phái thiền học việt nam mà ta đang biết sự tích từ thời điểm năm 1069 cho đến 1205.

*
Chùa Trấn Quốc, Hà Nội, nơi trụ trì của Thiền sư Thảo Đường khi xưa (Ảnh: Thang Nguyen)

Văn chương. – Đến như văn chương, chắc ráng nào cũng đều có di hưởng không ít của người Chiêm. Về góc nhìn ngữ ngôn thì không còn ngờ nữa: mấy mươi phen vua ta sang tiến công Chiêm bắt về từng nào người; lại còn tồn tại hạng bạn bị quân Chiêm bắt mang đi, sau tha mang lại về. Năm 1449 người Chiêm giao giả lũ Trình Nguyên Đĩnh cho tới non trăm con người (xem sách Cương mục, q. 18, tờ 22). Lại sở hữu hạng bạn Chiêm tự lại quy phục cơ mà vua ta rước yên trí các nơi: đời Lê Đại Hành, bạn Chiêm châu bố Chánh đem cỗ thuộc cho tới hơn trăm con người sang phụ triều ta (xem sách Toàn thư, q. 2, tờ 35). Cuối đời Trần, một tín đồ tướng Chiêm Thành lấy cả em, cả chúng ta sang phụ triều ta, triều đình lại mang lại đổi họ đổi tên (xem sách Toàn thư, q. 23, tờ 19). Đời Lê Thái Tôn, cũng đều có một lũ tự mang nhau đến phụ thuộc, vừa giai vừa gái mang đến hơn ba trăm con người (xem sách Cương mục, q. 17, tờ 29). Từ đời nọ đến đời kia, những người Chiêm nghỉ ngơi lẫn với những người ta, nào khi qua lại, nào lúc giao dịch, trao lời đổi ý, tài nào ko tập lây truyền tiếng nói người Chiêm, cần sử dụng mãi buộc phải quen, ngày lâu quên hẳn rằng mượn của fan Chiêm. Sự dàn xếp ấy mặc dù vô tình mà tiêm nhiễm dễ dãi lắm. Hy vọng tìm coi trong giờ ta hầu như tiếng như thế nào là giờ đồng hồ Chiêm thì cũng không khó, dẫu vậy tốn công, tốn thì giờ, phải để triển khai một sự việc riêng, ni chỉ xin kể sang 1 vài chữ làm cho thí dụ: như giờ đồng hồ nếm của ta thuộc nghĩa với giờ đồng hồ nam của Chiêm; tiếng nếp của ta cùng nghĩa với tiếng nhiop của Chiêm. Chắc rằng những giờ nếm cùng nếp là di tận hưởng của giờ Chiêm đó (xem sách Le japonais et les langues austroasiatiques, của Matsumoto).

Về các truyện ký, những truyện cổ tích, ta vẫn tưởng là của ta, nhưng thực chất ta mượn của người mà không biết… Truyện Tấm Cám chắc ai ai cũng nghe từ thủa bé, nạm mà là một truyện mượn của fan Chiêm Thành. Nguyên truyện Tấm cám gốc ở Ấn Độ, lan khắp Đông Dương, nào ở Cao Miên, làm sao ở Chiêm Thành, giáo sư Paul Demiéville đang khảo cứu giúp các bản dịch truyện, đối chiếu với nhau thì thấy ví dụ truyện Tấm Cám của bản thân mình mượn ở Chiêm, vị truyện ấy ko thấy làm việc sách Tàu (xem Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient, q. XXI, trang 277 và 281). Lại đến truyện Dạ Soa sinh hoạt sách Lĩnh phái nam Trích Quái, làm từ vậy kỷ lắp thêm mười bốn (xem Bulletin de l’Ecole française, q. XXI, trang 277) và truyện Chúa Ôn, vào Truyền kỳ mạn lục, có tác dụng từ thế kỷ sản phẩm công nghệ mười sáu, cũng mượn ngơi nghỉ truyện Râmâyana sinh sống Chiêm Thành. Nguyên truyện Râmâyana của tín đồ Ấn Độ, truyền cho những người Chiêm, rồi ta lại chép lại của tín đồ Chiêm. Truyện này cũng chưa thấy sinh hoạt sách Tàu.

Còn thơ văn thì lại không thể không có được, lúc xa nhà xa nước, lúc đau lúc khổ, sầu não âm thầm, tài làm sao chẳng bắt buộc phát ra ngữ điệu để giãi nỗi âu sầu cùng thanh thiên bạch nhật. đều thi ca ấy lẫn vào phong dao tục ngữ mà lại ta không biết chọn lọc riêng từng câu ra lại nặng nề hơn môn ngữ ngôn. Ni xin tạm nói mấy câu phong dao, vài bài bác thơ cổ của ta, nhân có vấn đề ngang mắt đối với người Chiêm mà phát xuất. Nguyên về đời trần Anh Tôn có gả bà Huyền Trân công chúa mang đến vua Chiêm tên là Chế Mân. Những quan có nhiều người can nhưng mà vua không nghe. Fan đương thời cho là 1 việc nhân duyên ép uổng. Dân gian làm ra phong dao nhằm chế giễu, đại khái đông đảo câu: “Hoài cành ngô mang đến cú đậu, hoài bột lọc mang đến ngâu vầy”, “Tiếc vậy cây quế thân rừng, để cho thằng Mán thằng Mường nó leo”. Những văn nhân thì mượn câu hỏi nàng Chiêu Quân giá chỉ Hồ, vịnh ra thơ quốc âm để ngụ ý trào phúng và thương tiếc giai nhân…

Kinh tế. – Đến như kinh tế tài chính là vụ việc quan hệ cho 1 xã hội, những triều vua ta, ngay từ hồi new tự chủ cũng đã lưu trung khu đến, những cho việc khẩn hoang và di dân là trọng yếu; nhân chũm mà biết tận dụng nhiều nhân công Chiêm Thành. Tức thì từ đời Lý Thánh Tôn, trận đánh Chiêm năm Minh Đạo thứ ba (1044), thời điểm khải hoàn, đem đến hơn 500 người, cho tới ở trấn Vĩnh Khang, vào mãi Đăng Châu (ở vùng cạnh bên Thanh Hóa, Ninh Bình), cho đưa ra từng hương, ấp theo tên Chiêm Thành nhằm cho đàn dân new khỏi động lòng bốn hương. Đến đời Lê Thái Tôn, đầu thập ngũ rứa kỷ, gồm một bầy Chiêm là Phan Ất, cả trai lẫn gái tới rộng 300 người quy phụ mang lại ở rải rác khắp những đạo. Năm Hồng Đức (1470-1497) đầu tiên vua Lê Thánh Tôn, thân trận cuối cùng mà nước Chiêm bị tiêu diệt, vua Chiêm và họ hàng vợ con thì đến ở ngoài cửa ô Bảo Khánh. Cửa Bảo Khánh đo đắn đích vào làng như thế nào quanh Hà Nội, nhưng chắc hẳn rằng ở vào cửa Nam hậu Giám, vì gồm chỗ nói cửa ngõ Bảo Khánh ngay sát phường Bích Câu (xem sách Cương mục, q. 25, tờ 29). Còn các binh đinh thì hoặc cho đi làm việc ở trang trại của những thế gia, núm thần, hoặc cho lập nông trại riêng. Ấy trong những quan sử chỉ mới tìm kiếm được có mấy vấn đề ấy. Nếu ta mang ở các dã sử và phả ký từng nhà thì còn nhiều chỗ kể đến việc di dân; xin đề cập qua mấy làng mạc gần thủ đô hà nội về phía Tây Hồ bao gồm trại Nhật Tảo, xưa kia tên là Nhật Kiểu, sau kị chữ húy đổi ra Nhật Tảo. Tương truyền trại ấy là chỗ an trí fan Chiêm lúc xưa. Bí quyết tỉnh lị Hà Đông độ đôi mươi cây số (km.) có làng Nhân Hòa cũng là 1 trong trại cho tất cả những người Chiêm ở lúc xưa. Theo bài bác địa dư ký làng Tả Thanh oai nghiêm (tờ 57) của vậy Ngô Đạo trong bộ Ngô Gia Văn Phái “Làng Tả Thanh Oai lúc xưa rộng lắm, tiếp liền kề mãi tới xã Hạ Thanh oai (tức là xóm Thượng Phúc bây giờ) về hồi Thuận thiên triều Lê (đầu thập ngũ cố gắng kỷ), dân làng mạc Phúc Lâm phiêu lưu, ruộng đất vứt hoang, mãi mang đến năm Hồng Đức sau trận đánh Chiêm, đem tín đồ Chiêm đến lập trang trại làm việc đấy, call tên là Lã Xuyên trang, cho năm Cảnh Hưng Quí ganh (1773) nhân sửa sổ đinh, đổi làm cho xã Phú Điền, hiện thời là buôn bản Nhân Hòa…” Ở xa thủ đô thì về vùng Thanh Hóa còn có tương đối nhiều dấu tích các làng dân Chiêm. Như trong sách Sơn cư tạp thuật có nói: “Mấy trang trại sống đồn im Định tiếp sát huyện Cẩm Thủy là đầy đủ nơi vua Lê Thánh Tôn an trí người Chiêm, dân phần đông làng ấy hầu hết là di chủng Chiêm Thành”. Trong mối quyển tộc phả một chúng ta Võ kia ở Thanh Hóa có nói chính tổ tiên bọn họ ấy là người Chiêm Thành, theo vua Lê Thái Tổ ra khai quốc gồm công, sang sống xứ ta, cho đời Hồng Đức được phép cho bé cháu khai phá ruộng hoang, tất cả đến 38 trang trại, nghỉ ngơi rải rác rưởi cả vùng từ tỉnh ninh bình vào Thanh Hóa. Người Chiêm qua lại xứ ta nhiều như thế, về sự mua sắm giao dịch tất thịnh, không nhất thiết phải nói. Lại nhân vấn đề di dân cơ mà xứ ta bao gồm thêm nhiều giống lúa ghép về mùa nực là các giống lúa chiêm bây giờ. New nghe nói lúa chiêm là của Chiêm Thành với sang ta, ai ai cũng phải cho là ức thuyết, bất thừa tiếng chiêm là phản bội nghĩa tiếng mùa; và không nhẽ trường đoản cú xưa fan mình là một trong những dân canh nông và lại không tự kiếm được giống lúa để ghép hai mùa. Về lúa Chiêm Thành không phần nhiều sách ta nhiều chỗ nói nhưng mà sách Tàu cũng nói phân minh. Mọi sách ấy toàn là sách có giá trị cả: Sách Vân đài loại ngữ của ráng Lê Quí Đôn có nói: “Lúa của nước Chiêm sinh hoạt ta, hạt trắng ghép về mùa nực…” trong sách nam giới sử tập biên (q. 8, tờ 4) của chũm Vũ Văn Lập, nói theo rõ hơn: “Nước ta tiếp tục với Chiêm Thành, được rất nhiều giống thóc sinh sống Chiêm mang sang, cho nên lúa ghép mùa nắng có rất nhiều giống mà điện thoại tư vấn là lúa chiêm, chừng toàn bộ có tới 35 thứ…, nhưng đại khái có hai tương tự thông dụng là lúa chiêm hẩm với lúa chiêm dự…” Sách Tàu cũng chép lúa cấy mùa hè là lúa đem giống ở Chiêm Thành, nên người ta gọi là lúa Chiêm Thành. Theo sách Tương tô dã lục, “vua Chân Tôn đơn vị Tống suy xét việc thóc lúa, nghe nói nước Chiêm Thành gồm giống lúa ưa ghép về mùa nắng, khoảng chừng năm Đại trung Tường phù (1008-1018), không nên sứ lấy tiền thanh lịch Chiêm Thành sở hữu được cha vạn hộc đưa về làm giống, từ kia nước Tàu mới gồm thứ lúa call là lúa Chiêm”. Nguyên dân ta về đời cổ xưa chỉ siêng nghề săn phun và tấn công cá, nghề cày cấy nơi đâu lại? Triệu Đà mang ở Tàu sang. Cố kỉnh mà nước Tàu mãi cầm cố kỷ sản phẩm mười một mới gồm giống lúa chiêm, dễ thường giống lúa ấy qua Tàu rồi mới sang ta tự lúc chính nước Tàu chưa có. Vậy theo sách và tiếng nói thì ta thâu nhập giống như lúa ấy của Chiêm trước nước Tàu rộng trăm năm, ngay từ hồi mới bước đầu giao thiệp với những người Chiêm.

*
Lúa chiêm hợp lý và phải chăng có nơi bắt đầu gác là lúa của bạn Chiêm Thành? (Ảnh minh họa)

Mỹ thuật.

Xem thêm: Lịch Sử Sinh Trắc Học Dấu Vân Tay, Lịch Sử Phát Triển Của Công Nghệ Sinh Trắc Học

– Đến góc nhìn mỹ thuật xuất xắc mỹ nghệ nước Nam thì các lời dự đoán trong cách sách Tây chưa có thể cho rằng định bình được. Sách Tây có nói: “Người An Nam cần yếu gây thành được một cái mỹ thuật riêng, bởi vì nước Tàu so với tư tưởng của người An Nam vẫn đang còn cái thế lực chuyên chế. Triết học, tôn giáo, văn chương, âm nhạc, pháp luật, phong tục, hết thảy cái gì cũng là Tàu cả, mang đến nỗi xét đến cùng, thật không có một thứ đưa ra ở nước phái nam mà không tồn tại kiểu, có mẫu ở bên Tàu. Tuy trong các công trình của người An Nam có tác dụng ra, nhận cũng đều có cái vẻ đẹp đẹp khả ái, thanh thoát nhẹ dàng, có nghĩa là cái rực rỡ của người An Nam; tuy nhiên dù đồ nghịch cũng vậy, dù đền đài cũng vậy, loại sáng ý (conception), mẫu văn thể (style), biện pháp điểm xuyết (détail ornemental) cũng chính là thuần vị lối Tàu cả…” (Theo phiên bản dịch trong Đông Thanh, số 3, trang 141).

Có thực như thế không? Thiết tưởng chưa xét hết các phương diện thì câu tóm lại ấy chắc rằng vội quá. Ta hãy rước mấy điều thực đích xác nhưng mà cùng để ý thì nhất là về mỹ thuật, ta lại càng hiểu rõ nước ta không phần đông chỉ hấp thụ văn hóa Tàu mà cả văn hóa truyền thống các nước bóng giềng miền Nam, duy nhất là của bạn Chiêm Thành là tín đồ làm môi giới đến ta to gan lớn mật nhất.

Về mỹ nghệ, người ta thường chia nhỏ ra làm nhị hạng: một hạng trực thuộc về hình sắc, có cả hội họa, điêu khắc với kiến trúc; một hạng nằm trong về thanh âm, có cả ca vũ và âm nhạc. Về ca vũ thì thật viển vông quá, khó khăn lòng nhưng biết được. Vì chính ngay ca vũ sinh sống Chiêm Thành đã không người nào biết chũm nào, huống chi lại mang đến ca vũ ta cũng chưa có ai để ý suy xét. Nhưng mà về music thì thiệt may, cũng còn lại ít nhiều điển cụ giúp ta để cảm giác manh mối.

Trước khi tìm xem âm nhạc Chiêm Thành, độc nhất vô nhị là những nhạc khí tất cả còn di giữ ở xứ ta một chút nào không, thiết tưởng cần xét qua xem âm thanh Chiêm Thành có giá trị gì và có vào xứ ta khi nào không? Cứ lấy ý mà lại suy thì nước Chiêm Thành sinh sống vào quãng giữa con phố giao thông nhớn, tất kêt nạp được nhiều tác động Ấn Độ, kiên cố âm nhạc có vẻ như hùng hồn hoạt động. Theo một cuốn sách của giáo sư p Demiéville sẽ khảo cứu giúp kỹ về “Âm nhạc Chiêm Thành sinh sống Nhật Bản” (La musique chame au Japon) thì ngay từ trên đầu thế kỷ thiết bị tám, nhạc Chiêm Thành đã thịnh hành ở Nhật Bản, hotline là Lâm Ấp nhạc, giờ đồng hồ Nhật gọi là Rinyugaku, trực thuộc về loài vũ nhạc bugaku tức là vừa múa vừa tấn công nhạc. Mà lại mà sản phẩm công nghệ nhạc ấy từ Phù phái mạnh sang qua Tàu rồi bắt đầu sang cho Nhật. Bước đầu từ cụ kỷ đồ vật mười một giở đi thì Lâm Ấp nhạc làm việc Nhật phiên bản đã ngay gần mất không còn cái rực rỡ mà lẫn vào nhạc Tàu, chỉ với giữ gồm cái lỗi danh Rinyugaku mà thôi. Theo sử ta thì chắc hẳn rằng vua ta cũng đã trải nghiệm cái giá bán trị music ấy mà đem lại ta nhiều lần.

Năm 1044, vua Lý Thái Tôn đi tấn công Chiêm Thành, kéo quân hạ thành Phật Thệ (Vijaya), bắt các thần thiếp vua Chiêm là Sạ Đẩu và chọn những người cung nữ xuất sắc múa hát, bắt diễn khúc Tây Thiên; (Xem sách Toàn thư, q. 2, tờ 42) mang đến cho làm việc cả trong cung, năm tiếp theo làm hoàng cung riêng cho lũ nữ nhạc ấy ở. Đến đời vua Lý Thánh Tôn (1060), nhân có nàng nhạc ấy, rước tuyên diễn những khúc Chiêm Thành, rồi tự nhại lại phổ vào music ta mang lại nhạc công tấn công (Xem sách Toàn thư, q. 3, tờ 4). Mãi mang đến đời Lý Cao Tôn (1200) “có lệnh không đúng nhạc công chế những khúc nhạc khắc tên là nhạc Chiêm Thành; sử chép giờ đồng hồ nhạc này, thanh oán thù ai thương, khiến ai nghe thấy cũng bắt buộc chau ngươi rơi lệ” (Xem sách Toàn thư, q. 4, tờ 33). Nhân khúc nhạc Chiêm Thành ấy, bên sử học tập Ngô Thì Sĩ vào sách Việt sử tiêu án (quyển 1, tờ 123) có bình phẩm, đại ý như sau này: “Âm nhạc là tác động của chính thể một thời. Cổ nhân chế ra nhạc cốt để hình dung đức tính bậc vua hiền. Âm nhạc nước ta, giờ đồng hồ thổ tiếng phương pháp khác nhau, nhưng phần đông là thiệt âm và hầu âm, buộc phải bắt chước nhạc Tàu thì giống như hơn, thế và lại đem nhạc Chiêm Thành phổ vào nhạc mình, thấy đầy rẫy hầu như tiếng ma, tiếng ri, khác gì chim kêu vượn hót…”

Muốn biết những nhạc khí của Chiêm Thành còn di lưu giữ ở ta thì nên xem nhạc khí của ta mà ta thường nhìn thấy có gần như gì: làm sao trống cái, trống con, trống mặt, trống khẩu, chiêng, kiểng, mã-la, cồng, lệnh, sáo, trống cơm, sênh, phách, sênh tiền, hồ, nhị, đàn; bầy thì có nhiều thứ, bầy nguyệt, bầy cầm, bọn đáy, v.v… ví như đem lưu ý đến từng lắp thêm một, thì thực không hẳn là thời điểm đã nghiên cứu nổi vì còn thiếu nhiều tài liệu. Hiện chỉ mới biết được trong số nhạc khí ấy có hai thứ chắc rằng là di tích của bạn Chiêm sinh sống xứ ta, nhưng dám đoán định tất yêu sai được, vì đã kiếm được điển cố kỉnh đích thực lắm: ấy là mẫu sênh tiền và mẫu trống cơm mà lại ta còn hay mắt thấy tai nghe ở những đám rước, đám hội. Trong sách Thiên phái nam dư hạ tập, về mục nhã nhạc, gồm chép chiếc long sinh, tục gọi là sênh tiền. Sênh tiền làm bằng hai miếng tre, một đầu đụng rồng gồm đeo nhạc đồng cùng tiền đồng, khi tấn công nhạc ấy yêu cầu vừa múa vừa đánh, để cho tiếng nhạc hợp với dịp múa. Dòng sênh tiền tài ta tuy mới thấy xuất hiện ở trong một bộ sách làm từ bỏ đời Lê Thánh Tôn, nạm kỷ vật dụng mười lăm, nhưng an tri không hẳn từ Lý, Trần nhằm lại. Biện pháp đánh sênh tiền hiện thời cũng như ngày xưa, phải vừa múa vừa tấn công như lối Lâm Ấp nhạc. Vậy ta còn ngờ gì ko phải là một trong thứ của Chiêm Thành thâu nhập với di lưu giữ ở xứ ta?

*
Sênh tiền hoàn toàn có thể là một nhạc cụ gia nhập từ Chiêm Thành
*
Theo sách An phái mạnh chí lược, trống cơm là một trong những nhạc rứa do bạn Chiêm Thành mang tới

Theo sách Vũ trung tùy bút của cố Phạm Đình Hổ (q. 1, tờ 6-10), trống cơm trắng chữ hotline là yêu-cổ, tang trống như mẫu thùng nhỏ dại mà dài, đánh cả nhì mặt một lúc, lúc đánh đề xuất dán nhì miếng cơm nếp vào giữa hai phương diện trống thì mới có thể có giờ đồng hồ kêu, tại thế điện thoại tư vấn là trống cơm. Khi tấn công trống cơm, tuy không nhất thiết phải múa tuy thế cũng bắt buộc dún dẩy. Trong sách An nam chí lược tất cả chép rằng: “Vào hồi đầu thế kỷ thứ mười, âm thanh đám ma nước Nam tất cả một vật dụng nhạc khí thương hiệu là Phạn-cổ-ba là một trong những vật từ Chiêm Thành mang lại” (Xem bạn dạng dịch của ông C. Sainson, trang 94). Vậy Phạn-cổ-ba xuất xắc Phạn-chiêm-ba có nghĩa là cái trống cơm ta còn bắt gặp ngày nay.

Về phương diện chạm trổ thì nhờ có tương đối nhiều di tích tín đồ Chiêm còn lại ở trong cả dẻo Trung Kỳ, nên rất có thể biết được không ít điều đích xác hơn những phương diện khác. Họ thăm các danh lam cổ tích, duy nhất là những đền đài thờ các vua, quan tiền đời Lý, Trần cho đến lúc Lê sơ, thường thấy có tượng phỗng quì, để tại trước mùi hương án. Như đền rồng Lý chén Đế sinh sống làng Đình Bảng mặt Bắc, làm từ đời Trần. Đó là địa điểm thang mộc các vua Lý, bao gồm công đi tấn công Chiêm Thành, mở có bờ cõi, trừ di họa cho con cháu về sau. Đình với đền làng im Sở thuộc làng Dương Liễu làm việc Hà Đông, cúng đức Lý Phục Man, cũng là một trong những vị đại tướng mạo đời Lý, có vô tư Chiêm. Lăng ông quận Nguyễn Diễn ngơi nghỉ cạnh miếu Lim cũng đều có tượng phỗng bởi đá, vày ông cũng có công đi tấn công Chiêm. Tượng phỗng nào cũng mắt sâu bụng to. Vắt Lê Quí Đôn cho rằng “người nước Ngưu-hống hay là lực sĩ Chiêm Thành” (Xem sách Kiến văn tiểu lục, q. 2, tờ 33). Nếu ta đem phần lớn tượng phỗng ấy mà đối chiếu với các tượng đá mới đào được ngơi nghỉ Tháp Mẩm, thức giấc Bình Định, hiện tại bày nghỉ ngơi viện kho lưu trữ bảo tàng Hà Nội, thì như thế nào mắt, làm sao trán, nào bụng, nào những bắp chân, bắp tay, ví dụ hệt y hệt như nhau, ai cũng phải bảo là của tay một người thợ tạc ra. Những tượng phỗng ấy đối với họ có những ý nghĩa: nào là tác động của tín đồ Chiêm trong nghệ thuật đẹp nước Nam; nào vết tích vũ công của cha ông ta.<2>

*
Tượng phỗng quỳ ở đền Ghênh, thờ mẫu Nguyên phi Ỷ Lan, Văn Lâm, Hưng yên ổn (Ảnh: Khánh Linh/Dân Trí)

Thứ đưa ra đến lối điểm xuyết vào nghề chạm trổ nước Nam cũng có thể có nhiều ảnh hưởng mỹ nghệ bạn Chiêm Thành. “Mồng tám mon ba, lấn sân vào hội trơn giở ra chùa Thầy”, lúc tới chùa Thầy, ta đứng lại ngắm mẫu bệ đá trước bàn thờ cúng chính. độc nhất vô nhị là các sư hình quỉ tai quái ở các góc chân quì; làm sao nét va trổ, như thế nào hình uốn cong, không khác gì hầu như hình garuda ở các bệ thờ bằng đá tạc ở Mỹ Sơn và ở Đồng Dương của bạn Chiêm. Miếu Thầy chữ điện thoại tư vấn là chùa Thiên Phúc, sống vào buôn bản Thụy Khê, che Quốc Oai, tỉnh đánh Tây bây giờ, có tác dụng từ vắt kỷ vật dụng mười một. Chùa có thờ đức trường đoản cú Đạo Hạnh, là một trong những vị cao tăng, đã từng có lần du phương các xứ miền tây nam, vì gồm trí sang học tập đạo bên Thiên Trúc, lúc đắc đạo về tu hành ở miếu ấy. Theo tục truyền, ngài bay xác sinh sống trên núi sài Sơn, hóa kiếp có tác dụng vua Lý Thần Tôn, nên trong chùa này có thờ cả vua Thần Tôn. Trước bàn thờ tổ tiên vua Thần Tôn gồm hai tượng phỗng to, bởi vì vua Thần Tôn có công tiến công đuổi fan Chiêm Thành lịch sự xâm lấn khu đất ta. Nhân rứa chính những nhà khảo cổ Tây, như ông G. Dumoutier, H. Parmentier cũng đều mong muốn công thừa nhận rằng: số đông đền đài cổ sống Bắc Kỳ tất cả chịu tác động văn hóa của fan Chiêm. Dòng bệ đá ở bàn thờ cúng trên miếu Thầy thì ông J. Y. Claeys đang kê cứu, mang đến bệ ấy là chính của các người thợ Chiêm Thành bị bắt về ta tạo sự (Xem bài xích L’autel de Thiên-phúc của ông Claeys trong Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient, quyển xxviii, trang 485). Không đều ở miếu Thầy, cách đây không lâu nhân biết sở hữu mối di tích lịch sử garuda ở miếu Thầy, fan ta lại bắt đầu tìm ra ở một vài địa điểm khác, cũng có dấu vết người Chiêm, như ở rượu cồn Kính nhà thuộc lấp Kinh Môn, thức giấc Hải Dương.

Tháp miếu Báo Thiên<3> của vua Lý Thánh Tôn không nên làm, xưa nay vẫn truyền là 1 trong vật trong tứ “trọng khí” của ta.<4> Theo sách An nam chí lược của Lê Tắc làm từ năm Thống-nguyên Ất Mão (1333) thì ra tháp miếu Báo Thiên là một trong kỳ quan nằm trong về mỹ thuật của những người thợ Chiêm Thành có tác dụng ở xứ ta. Sách ấy (quyển 1, trang 6) bao gồm chép như sau này: “Tháp ở chùa Báo Thiên: khi xưa vua Thánh công ty Lý sang tiến công Chiêm Thành, bắt được rất nhiều người thợ biết xây tháp. Nay ba tầng phạng-hạ (?) điện thoại tư vấn là tháp Thiên-tư Vạn-thọ. Lấy đồng đúc cái chỏm tháp gọi là Đao lợi thiên. Phật giáo đại trường đoản cú điển, Ogiwara Unrai (trang 1108); sét tiến công văng đi, ko biết lâm vào tình thế đâu; sau tín đồ làm ruộng tìm kiếm thấy nhằm lên, sét lại tiến công đi”.

Nước ta lại còn tồn tại cả đền rồng thờ một vị nhân thần bạn Chiêm. Ở làng mạc Lý Nhân, che Lý Nhân, tỉnh giấc Hà Nam, có đền thờ bà Mỵ Ê là 1 trong vị hiền thê nước Chiêm. Vào khoảng năm 1040, vua Lý Thái Tôn thân đi đánh Chiêm Thành, chém được vua tên là Sạ Đẩu, bắt một vị hậu phi tên là Mỵ Ê. Khi hồi loan cho hành cung sông Hoàng Giang, tức là sông tủ Lý Nhân bây giờ, mật không đúng thị người vợ gọi bà Mỵ Ê sang trọng hầu thuyền vua. Bà Mỵ Ê phẫn uất, không đồng ý tâu rằng: “… Thiếp là bạn rợ mọi, rủi ro nước phá đơn vị tan, chồng lìa chín suối, thiếp chỉ còn biết đợi chết mà thôi!” Sau liền lấy trăn từ quấn vào mình, lăn xuống sông từ tử. Vua Lý Thái Tôn khen là người trinh tiết, phong chỉ ra rằng Hiệp thiết yếu Hựu thiện Phu nhân, sau phương dân lập đền thờ. Đền ấy hiện tại còn, sát đền có một nơi gọi là lăng bà chúa, tức là mả bà Mỵ Ê. Hai khu vực ấy thiệt đích xác là di tích người Chiêm Thành ngơi nghỉ Bắc Kỳ ta. Tục truyền, mỗi khi buổi chiều giăng mọc, cảnh chiều quạnh hiu hiu, thường xuyên vẳng nghe nghỉ ngơi vùng bà Mỵ Ê từ tận lúc xưa, bao gồm tiếng oán than sầu thảm.

*
Đình thôn Phúc Mãn (Lý Nhân, Hà Nam) bái bà Mỵ Ê (Ảnh: Phan Khiêm/Báo Pháp Luật)

Nói nắm lại, hồ hết di tích văn hóa truyền thống người Chiêm Thành sống xứ ta, phần nhiều gốc tích ở văn hóa Ấn Độ; nước Chiêm Thành bất quá là tín đồ môi giới đến ta đó thôi. Còn vì sao mà lại khảo cứu vãn về di tích lịch sử của một nước đã bị đào thải diệt vong, thì xin mượn nhời tóm lại của ông Nguyễn Văn Tố ở bài xích Nước Chiêm Thành, đăng trong tập san Đông Thanh (số 7, trang 392).

“Có bạn bảo: “Xưa tê nước Chiêm Thành sang phá hoại đất ta, nay bị hủy diệt đi, cần chi phải nghiên cứu đến nữa?” Một đơn vị sử học vẫn đáp rằng: “Văn minh tức là cái bể lớn, gồm cả của nả trong một dân, từng nào những phần cốt yếu cho sự sinh hoạt dân ấy, từng nào những tinh lực của dân ấy, hầu hết tụ họp cả vào đó. Điều kia thật trái nhiên như vậy; cần nhiều câu hỏi vốn là những việc xấu, bài toán sằng, làm cho các dân tộc khốn nàn khổ sở, như cái chủ yếu áp chế, cái chính phá hoại, hại cho tất cả những người ta biết bao nhiêu, vậy nên mà nếu số đông việc này đã có giúp được phần làm sao vào sự văn minh, đã khiến cho văn minh tiến được cách dài, thì cũng rất có thể dung thứ đến được, quên mẫu phần xấu phần ác nhưng mà chỉ nhớ đến sự tác dụng mà thôi”. Đồng bào ta nghiên cứu lịch sử dân tộc Chiêm Thành, đề xuất nhớ lấy loại phương diện đó, nhằm giúp một phần vào cuộc sau này nước nhà. Một nhà văn hào nước Pháp đã gồm câu rằng: “Ngày nay có tác dụng dân cũng vậy, mà làm bạn cũng vậy, cần cố công thuộc sức, khổ cực nhọc nhằn, mới được phần hơn, new khỏi trụy lạc…” Ta xem dòng gương nước Chiêm Thành cũng đủ rõ”■

Chú thích:

<1> những nhà khảo cứu Thái-tây cũng mỗi cá nhân viết một khác, đại khái: Cyamba (Marco Polo), Campe (Odoric de Pordenone), Tchampa (Aymonier), Campa (Bergaigne), v.v.; tuy thế chữ Champa mà bây chừ phần đa số người đều theo , là vì ông Finot đã nhận được là đúng hơn.

<2> Có fan bảo tự đời nhà Hán bên Tàu đã bao gồm làm phần đông tượng đá lớn quì, hoặc đứng hầu, hoặc dưng tước rượu ở những cổ mộ, ngay lập tức như bắt đầu ít xưa nay ở các ngôi cổ chiêu tập từ đời Hán kiếm tìm thấy nghỉ ngơi Thanh Hóa cũng có thể có đào thấy các tượng ấy bởi đồng, tuy vậy xét kỹ những tượng đá đời Hán lục vào sách Kim thạch sách, quan tiền thoại phát âm là Kin che so, – là 1 trong pho sách gồm biên chép đủ những cổ khí, bi ký từ đời Hán, trải qua những đời Đường, Tống, Nguyên cho đến đời Minh mặt Tàu – thì các tượng, như tượng làm việc Vũ thị tả hữu thạch thất, thuộc Vũ lương thạch thất, đời Hán, v.v…, phần lớn không giống những tượng phỗng Chiêm Thành ở các đền, từ bỏ ta. Vậy hãy xin ghi để điều tra khảo sát kỹ càng.

<3> Đây là chiếc cổ tháp ở miếu Báo chủ yếu về đời Lý, lừng chừng đích xác ngơi nghỉ đâu, có lẽ rằng ở vào xóm nhà thờ bây giờ. Xin chớ nhầm với dòng tháp bé ở bờ hồ nước Hoàn Kiếm, trước ô cửa dây thép, cũng đều có ba chữ báo thiên tháp, chiếc đó chỉ là 1 phần di tích của chùa quan Thượng Nguyễn Đăng Giai làm hồi tự Đức.

<4> tứ trọng khí của nước Nam tức là bốn trang bị kỳ quan thuộc về thẩm mỹ của ta. Trong bài xích minh mẫu đỉnh miếu Phổ Minh làm việc trong sách Việt âm thi tập (q. 3, tờ 24) bao gồm nói: “Các ông già tương truyền nước ta có bốn trọng khí là: Tháp miếu Báo Thiên, Phật miếu Quỳnh Lâm, Đỉnh miếu Phổ Minh, Chuông Quy Điền. Nay chuông với đỉnh những mất; chỉ còn tháp và phật hãy còn…” – sách Việt âm thi tập chép bài bác minh này của ông Nguyễn Trung Ngạn có lẽ sai, do trong bài ấy tất cả nói truyện đỉnh chùa Phổ Minh bị quân đơn vị Minh đời Vĩnh Lạc phá ra đúc súng nhưng mà ông Trung Ngạn sinh vào đời trằn Anh Tôn trước đời Vĩnh Lạc tới rộng một trăm năm. Tuy thế ta gồm thể chắc rằng bài này làm từ đầu thập ngũ chũm kỷ, do sách Việt âm in vào năm Duyên Ninh sản phẩm công nghệ sáu là năm 1459.